[ Pobierz całość w formacie PDF ]
James George Frazer
Złota gałąź
THE GOLDEN BOUGH
Wiersze przełożył WŁODZIMIERZ LEWIK
Konsultanci
JAN LUTYNSKI (Socjologia-Etnografia)
ZUZANNA STROMENGER (Biologia-Zoologia)
SPIS TREŚCI
Spis ilustracji
Sir James George Frazer i jego
Złota Gałąź
.
Rozdział pierwszy
Król Lasu
Rozdział drugi
Królowie-kapłani
Rozdział trzeci
Magia sympatyczna
Rozdział czwarty
Magia i religia
Rozdział piąty
Magiczna władza nad pogodą
Rozdział szósty
Czarownicy jako królowie
Rozdział siódmy
Ludzkie wcielenia bogów
Rozdział ósmy
Królowie sił przyrody
Rozdział dziewiąty
Kult drzew
Rozdział dziesiąty
Pozostałości kultu drzew we współczesnej Europie ...
Rozdział jedenasty
Święte małżeństwo
Rozdział dwunasty
Królowie Rzymu i Alby
Rozdział trzynasty
Brzemię królewskiej władzy
Rozdział czternasty
Niebezpieczeństwa zagrażające duszy
Rozdział piętnasty
Czynności tabu
Rozdział szesnasty
Osoby tabu
Rozdział siedemnasty
Przedmioty tabu
Rozdział osiemnasty
Słowa tabu
Rozdział dziewiętnasty
Co zawdzięczamy człowiekowi dzikiemu? ....
Rozdział dwudziesty
Zabijanie boskiego króla
Rozdział dwudziesty pierwszy
Królowie tymczasowi
Rozdział dwudziesty drugi
Ofiarowanie syna królewskiego
Rozdział dwudziesty trzeci
Zabijanie ducha drzewa
Rozdział dwudziesty czwarty
Mit Adonisa
Rozdział dwudziesty piąty
Adonis w Syrii
Rozdział dwudziesty szósty
Adonis na Cyprze
Rozdział dwudziesty siódmy
Rytuał Adonisa
Rozdział dwudziesty ósmy
Ogródki Adonisa
Rozdział dwudziesty dziewiąty
Mit i rytuał Attisa
Rozdział trzydziesty
Attis jak bóg roślinności
Rozdział trzydziesty pierwszy
Ludzkie wcielenie Attisa
Rozdział trzydziesty drugi
Wschodnie religie na Zachodzie
Rozdział trzydziesty trzeci
Mit o Ozyrysie
Rozdział trzydziesty czwarty
Rytuał Ozyrysa
Rozdział trzydziesty piąty
Oblicza Ozyrysa
Rozdział
trzydziesty szósty
Izyda
Rozdział trzydziesty siódmy
Dionizos
Rozdział trzydziesty ósmy
Demeter i Persefona
Rozdział trzydziesty dziewiąty
Matka Zboża i Panna Zboża w Europie Północnej
Rozdział czterdziesty
Podwójne wcielenie zboża jako matki i córki ....
Rozdział czterdziesty pierwszy
Lityerses
Rozdział czterdziesty drugi
Starożytne bóstwa roślinności jako zwierzęta . .
Rozdział czterdziesty trzeci
Spożywanie boga
Rozdział czterdziesty czwarty
Zabijanie boskiego zwierzęcia
Rozdział czterdziesty piąty
Przebłagiwanie dzikich zwierząt przez myśliwych
Rozdział
czterdziesty szósty
Różne typy sakramentów zwierzęcych ....
Rozdział czterdziesty siódmy
Przenoszenie zła
Rozdział czterdziesty ósmy
Publiczne wypędzanie złych duchów
Rozdział czterdziesty dziewiąty
Publiczne kozły ofiarne
Rozdział pięćdziesiąty
Ludzie jako kozły ofiarne w starożytności klasycznej .
Rozdział pięćdziesiąty pierwszy
Zabijanie boga w Meksyku
Rozdział pięćdziesiąty drugi
Między niebem a ziemią
Rozdział pięćdziesiąty trzeci
Baśń o Baldurze
Rozdział pięćdziesiąty czwarty
Święta ognia w Europie
Rozdział pięćdziesiąty piąty
Interpretacja świąt ognia
Rozdział
pięćdziesiąty szósty
Palenie istot ludzkich w ogniu
Rozdział pięćdziesiąty siódmy
Baldur i jemioła
Rozdział pięćdziesiąty
ósmy
Dusza zewnętrzna w baśniach ludowych . . .
Rozdział pięćdziesiąty dziewiąty
Zewnętrzna dusza w obyczajach ludowych .
Rozdział sześćdziesiąty
Złota Gałąź
Rozdział sześćdziesiąty pierwszy
Pożegnanie Nemi
SIR JAMES GEORGE FRAZER I JEGO ZŁOTA GAŁĄŹ
James George Frazer urodził się w 1854 r. w Glasgow w Szkocji w zamożnej mieszczańskiej
rodzinie. Zgodnie z życzeniem ojca miał obrać karierę prawnika. Jednocześnie studiował filologię
klasyczną. Stopień magistra (M. A. - Master of Arts) uzyskał na uniwersytecie w rodzinnym Glasgow,
dalsze studia odbył na jednym z najstarszych uniwersytetów angielskich, w Cambridge. W 1879 r.
przedstawił rozprawę na temat teorii Platona, w związku z czym został wybrany członkiem (fellow)
Trinity College.
Stanowisko członka Trinity College, nie mające odpowiednika w uniwersytetach na kontynencie
Europy, dawało wysoką pozycję w świecie akademickim. Trinity College było jednym z największych
kolegiów, wchodzących w skład uniwersytetu Cambridge. Członek kolegium miał zabezpieczony byt
materialny, jego zadania sprowadzały się przeważnie do obowiązku rozwijania określonej dziedziny
nauki.
Frazer cenił sobie wysoko stanowisko członka kolegium, zachował je, mimo że przez pewien czas,
właściwie zresztą nominalnie, był profesorem antropologii społecznej na uniwersytecie w Liverpoolu na
utworzonej dla niego katedrze (1907-1922). Brał udział w życiu społecznym korporacji uczonych w
Cambridge, w jego mieszkaniu w Trinity College powstał pomysł założenia znanego później pisma
“Cambridge Review". Ścisły związek Frazera z kolegium znalazł wyraz w fakcie, iż wybierany był jego
członkiem kilkakrotnie i pozostał nim do końca życia. Tytuł Fellow of Trinity College, Cambridge,
widnieje wśród innych tytułów jako pierwszy po nazwisku na kartach tytułowych jego prac.
Związek z Trinity College i jego działalnością dydaktyczną uwidocznia się również w pracach
naukowych Frazera. Pierwszą jego publikację stanowiło krytyczne, szkolne wydanie Salustiusza,
klasyka literatury łacińskiej (1884). Ten nurt działalności naukowej Frazer kontynuuje i później. Efektem
jego były wartościowe, przeważnie wielotomowe publikacje, jak np. tłumaczenie z komentarzami i
mapami opisu Grecji Pauzaniasza (6 tomów, 1898 r.) czy komentarze i tłumaczenie
Fastii
Owidiusza (5
tomów, 1929 r.). Publikacje te, jak pisze E. R. Leach, miały przypominać kolegom Frazera z
uniwersyteckiej korporacji, że pozostał on nadal wybitnym filologiem klasycznym, z którego to tytułu był
niegdyś po raz pierwszy wybrany członkiem Trinity College.
1
Mimo jednak że Frazer pozostał wierny filologii klasycznej, dziedziną nauki, do której należą jego
główne dzieła, nie jest filologia, lecz antropologia kulturalna (etnologia). Zainteresował się nią po
przeczytaniu
Cywilizacji pierwotnej
E. B. Tylora. Pogłębienie tego zainteresowania i początek
samodzielnych antropologicznych poszukiwań wiążą się z przyjaźnią i współpracą z Williamem
Robertsonem Smithem. Gdy szkocki teolog, W. Robertson Smith, wybitny znawca języków, religii i
kultów orientalnych, późniejszy autor
Wykładów o religii Szmitów
(1889), popadł w konflikt ze swymi
kolegami z powodu nieortodoksyjnych artykułów o Biblii i porzucił uczelnię, której był profesorem,
Por. E. R. Leach,
The Golden Bough or Gilded Twig?,
“Daedalus", Spring 1961, s. 372.
1
zamieszkał w Trinity College. Tam w latach 1883-1885 zaprzyjaźnił się z młodszym odeń Frazerem.
Będąc wydawcą IX wydania Encyklopaedia Britannica Robertson Smith wciągnął Frazera do pracy nad
poszczególnymi artykułami. Między innymi Frazer opracował do encyklopedii dwa hasła z zakresu
antropologii kulturalnej, mianowicie Tabu i Totemizm. Studia związane z przygotowaniem tych
artykułów zapoczątkowały jego działalność jako antropologa.
Brytyjska antropologia kulturalna przeżywała wówczas okres szybkiego rozwoju. W rezultacie
działalności takich uczonych, jak J. F. Mac Lennan, A. Lane-Fox Pitt Rivers, Sir John Lubbock
(1844-1913), a przede wszystkim Edward B. Tylor (1832-1917), przekształciła się ona z nie-
systematycznej refleksji nad egzotycznymi ludami w uznaną naukę o akademickim charakterze.
Sprzyjał temu fakt, że jej teoretyczną podstawę stanowiła mieszczańska doktryna postępu, niezmiernie
popularna wówczas idea o powolnym i stałym podnoszeniu się ludów od stanu zbliżonego do
zwierzęcej dzikości do stanu charakteryzującego się zdobyczami cywilizacji wiktoriańskiej epoki.
Postęp ludzkości traktowany był przy tym najczęściej jako dalszy ciąg ewolucji w przyrodzie, której
zasady sprecyzowali koryfeusze ówczesnej nauki i filozofii, Karol Darwin i Herbert Spencer.
Antropologowie zajmowali się właśnie odtwarzaniem przebiegu postępu, a zwłaszcza jego
wcześniejszych stadiów. W tym celu wykorzystywali dane pochodzące od współczesnych ludów
niecywilizowanych, które powszechnie uznawano za przedstawicieli pierwotnej epoki w dziejach
ludzkości, za naszych żyjących przodków.
Związek antropologii z akceptowaną powszechnie doktryną postępu w niemałym stopniu przyczynił
się do tego, że stała się ona nauką bardzo popularną. Wyniki jej badań interesowały szersze kręgi
wykształconych czytelników. Rosło stale grono specjalistów-antropologów, zajmujących się
teoretycznie uogólnianiem informacji o odległych ludach, dostarczanych przez podróżników,
misjonarzy, kupców i administratorów kolonialnego imperium Wielkiej Brytanii.
Cenionym specjalistą antropologiem stał się i Frazer. Na polu antropologii rozwinął on wkrótce
ożywioną działalność. W 1890 r. opublikował pierwsze wydanie
The Golden Bough
-
Złotej Gałęzi,
książki, która po rozszerzeniu i uzupełnieniach stanowić miała najważniejsze dzieło jego życia i główny
tytuł do sławy.
Praca nad tym dziełem trwała niemal do końca życia Frazera. Wydanie pierwsze, dwutomowe,
zastąpiło w 1900 roku wydanie drugie, obszerniejsze, obejmujące trzy tomy. Zachowując zasadniczy
wątek dzieła, który stanowi poszukiwanie wyjaśnienia dziwnego zwyczaju następstwa kapłanów Diany
w Arycji, Frazer dodawał stale nowe materiały na poparcie swoich tez dotyczących magii, różnych
kultów, formowania się władzy politycznej itp. Rozbudowa działa trwała i po ukazaniu się drugiego
wydania. Poszczególne partie książki były rozszerzane i stawały się osobnymi publikacjami. Frazer
połączył je następnie w wydaniu trzecim Złotej
Gałęzi
opublikowanym w latach 1911-1915 i liczącym 12
tomów. W 1922 roku przygotował poza tym wydanie skrócone, wielokrotnie przedrukowywane, które
stanowi podstawę niniejszego tłumaczenia. Nadal zresztą gromadził nowe materiały. Wydał je w 1936 r.
.
Cykl publikacji związanych ze
Złotą Gałęzią
nie był bynajmniej jedyny. Drugi taki cykl,
zapoczątkowany także w okresie współpracy z W. Robertsonem Smithem, tworzą prace poświęcone
totemizmowi. Główną pozycję w tym cyklu stanowi czterotomowe dzieło
Totemizm i egzogamia
(1910
r.). Inny cykl poświęcony był zagadnieniom antropologicznym w Starym Testamencie
(Folklor w Starym
Testamencie,
3 tomy, 1918 r.).
Szereg antropologicznych publikacji Frazera nie wchodzi zresztą w skład tych trzech cyklów. Obok
wielu artykułów wymienić trzeba tutaj zwłaszcza pozycje książkowe, takie jak
Wiara w nieśmiertelność i
cześć oddawana zmarłym
(3 tomy w wydaniu z 1922 r.),
Adwokat diabła
(1928 r.), książkę obejmującą
również wcześniejszą pozycję pt.
Zadanie Psyche
(1909 r.) i
Antologia antropologiczna
(2 tomy, 1938 i
1939 r.).
Jak widać z tego niepełnego wyliczenia, dorobek Frazera jest nie tylko tematycznie zróżnicowany.
Jest to jednocześnie dorobek objętościowo niezwykle obszerny. Świadczy o wielkiej pracowitości
autora, zwłaszcza że w przeciwieństwie np. do Spencera obywał się on bez sekretarzy i pomocników.
Zasiadał po prostu codziennie przy biurku o 8 rano i pracował nie mniej niż 12 godzin dziennie.
2
3
W tej
Czytał natomiast olbrzymią ilość prac, zwłaszcza
opisów etnograficznych, w sześciu językach. Gdy natrafił na informację odnoszącą się do zagadnienia,
które go interesowało, przepisywał ją lub robił notatkę. Wypisy, streszczenia i omówienia przytaczał
następnie w swoich dziełach jako uzasadnienie dla ogólnych tez.
Obfity materiał opisowy zawarty w dziełach Frazera stanowi jednak nie tylko dokumentację ogólnych
twierdzeń. Pełni on również samodzielną rolę. Frazer umiał przedstawić różne zwyczaje i wydarzenia w
sposób bardzo plastyczny. Umiał uwydatnić ich psychologiczny, ludzki sens. W jego ujęciu stanowią
one fragmenty dramatu ludzkiego bytowania, którego bohaterowie są w gruncie rzeczy tacy sami pod
równikiem jak i w Europie, za czasów faraonów jak i we współczesnej epoce. Frazer był nie tylko
uczonym, był jednocześnie artystą. Opierając się na naukowym materiale przedstawiał nie suche opisy
i uogólnienia, lecz własną żywą wizję zjawisk.
Do swoich dzieł i zawartych w nich obrazów Frazer był niezmiernie przywiązany. Z tej racji był bardzo
wrażliwy na krytykę. Po zapoznaniu się z ostrą i złośliwą recenzją A. Langa drugiego wydania
Złotej
4
2
Wykłady te ukazały się w języku polskim pt.
Czarownik, kapłan, król,
W tłumaczeniu I. Wajnberga (Warszawa 1911).
Por. E. O. James,
Sir James George Frazer,
art. w “The Dictionary of National Biography" 1941-1950, Oxford 1959, s.
275.
pt.
Pokłosie (Aftermath). Uzupełnienie “Złotej Gałęzi".
Do cyklu
Złotej Gałęzi
należy wreszcie kilka
mniejszych publikacji, takich jak np.
Wykłady o pierwotnych dziejach instytucji królewskiej
pracy widział swoją życiową misję i powołanie.
Obok wielkiej pracowitości płodność Frazera znajduje wytłumaczenie w systemie jego pracy. Był
uczonym gabinetowego typu, obcował nie z ludźmi, o których pisał, lecz z książkami. Nie prowadził sam
badań antropologicznych, nie widział przypuszczalnie nigdy żadnego przedstawiciela ludów
niecywilizowanych, którym poświęcił tyle dzieł.
3
[ Pobierz całość w formacie PDF ]